Klimaat: een Belgische zomer vol contrasten
De Belgische zomer van 2023 zal herinnerd worden als een eerder druilerige zomer met heel veel bewolking in de maanden juli en augustus. Uit de analyse van het KMI blijkt evenwel een heel andere realiteit: wat de temperatuur betreft, was deze zomer warmer (+1°) dan het gemiddelde van de voorbije 30 zomers. Dit is het gevolg van een bijzonder warme maand juni, waarin de eerste waarschuwingsfase werd geactiveerd. Bovendien beleefden we een nooit eerder geziene hittegolf in september: dit was trouwens het moment dat de tweede waarschuwingsfase geactiveerd werd, iets wat nog nooit eerder was gebeurd tijdens de klimatologische herfst.
Ter vergelijking: activering waarschuwings-/alarmfase in de afgelopen jaren:
Ozonoverschrijdingen: neerwaartse trend
Luchtkwaliteitsmetingen voor de zomer van 2023 laten een relatief klein aantal dagen zien waarop de Europese informatiedrempel werd overschreden. De frequentie van ozonpieken hangt sterk af van de meteorologische omstandigheden, maar over de lange termijn beschouwd zijn de pieken minder frequent en minder intens. Omgekeerd stellen we, wat het jaargemiddelde betreft, niet zozeer een afname vast, maar eerder een stagnatie of zelfs een lichte toename in de loop der jaren.
Er moet worden opgemerkt dat er verschillende drempelwaarden bestaan, op zowel EU- als WHO-niveau. Hoewel de EU-drempelwaarden in 2023 worden gehaald, worden de - strengere - WHO-drempelwaarden dus niet gehaald en blijven deze voor de komende jaren een echte uitdaging.
Ter herinnering: alleen langetermijnmaatregelen om ozonprecursoren te verminderen kunnen de ozonconcentraties aanzienlijk verlagen. Het is bijvoorbeeld interessant om op te merken dat het beperken van het autoverkeer tijdens ozonpieken het tegenovergestelde effect kan hebben van wat men wil bereiken: stikstofmonoxide dat door auto's wordt uitgestoten, reageert met ozon om stikstofdioxide te vormen, waardoor de ozonconcentratie daalt. Het beperken van het verkeer zal dan ook leiden tot een toename van de ozonconcentraties. Dit is ook de reden waarom er op het platteland hogere ozonconcentraties zijn dan in de steden, waar meer verkeer is.
Wat is de impact van de zomer van 2023 op de gezondheid[1]?
Ter info: Sciensano voorspelt systematisch de verwachte sterfte op basis van een gemiddelde van de voorgaande vijf jaar (het gaat hierbij om een interval: er moeten tussen X en X overlijdens zijn). Uit deze voorspelling volgen de begrippen oversterfte (wanneer de sterfte hoger is dan het voorspellingsinterval) en ondersterfte (vice versa).
In de zomer van 2023 werd er een ondersterfte vastgesteld (-2,7%). Het was de hoogste ondersterfte van de voorbije 20 jaar; een ondersterfte in de gehele bevolking tijdens de zomerperiode is zeldzaam.
Hiervoor kunnen verschillende redenen worden aangehaald (die via verdere analyse nog bevestigd moeten worden):
- De voorgaande jaren werd er een zeer hoog sterftecijfer vastgesteld.[2] Dit resulteerde in een hoog gemiddelde en dus een hoog voorspellingsinterval.
- Het zogenaamde "oogsteffect": wanneer er een hoog sterftecijfer is tijdens de winter (vooral door de koude temperaturen), zien we een ondersterfte tijdens de zomer erna. In de winter van 2022-3 was er een piek in het aantal sterfgevallen door een griepepidemie en de negende covid-19-golf.
- Doeltreffendheid van preventieve maatregelen tijdens hittegolven.
Ter vergelijking: een overzicht van de oversterfte tijdens de voorbije jaren:
Strijd tegen en aanpassing aan klimaatverandering
Al deze elementen onderstrepen hoe belangrijk het is om op verschillende fronten actie te ondernemen om onze gezondheid te beschermen.
Enerzijds moeten we de klimaatverandering bestrijden om de gevolgen ervan in de toekomst te beperken. Dit is een collectieve uitdaging die ons allen aangaat. Het NEHAP draagt zijn steentje bij, aangezien een actiefiche van het NEHAP3 specifiek gewijd is aan de duurzaamheid van de gezondheidszorgsystemen, wat onder andere vereist dat deze koolstofneutraal moeten zijn tegen 2050.
Anderzijds moeten we ons ook aanpassen aan de reeds aanwezige gevolgen van de klimaatverandering in België, in het bijzonder aan hittegolven. Ook dit is een collectieve uitdaging waarbij iedereen betrokken moet worden. In dit verband hebben de Gemeenschappen (Departement Zorg voor Vlaanderen, AViQ voor Wallonië en COCOM voor Brussel) een aantal aanbevelingen voor de burgers opgelijst:
- meer water drinken dan gewoonlijk (en ervoor zorgen dat baby’s, jonge kinderen en ouderen voldoende drinken).
- alcohol, koffie, thee, gesuikerde dranken vermijden
- lichamelijke inspanningen zoveel mogelijk beperken tijdens de warmste uren van de dag
- gordijnen en rolluiken overdag dicht houden en ’s nachts verluchten als het wat frisser is
- lichaam en gezicht regelmatig afkoelen
- koele plekjes opzoeken in de stad (bibliotheken, winkels, schaduwrijke parken, enz.)
- voor ouderen en/of mensen zorgen die geïsoleerd leven en die je kent of bijvoorbeeld via buurtwachtnetwerken.
Ter informatie: Er is in het eerste trimester van 2024 een vergadering gepland met de deelstaten, die de maatregelen zullen voorstellen die ze hebben genomen tijdens de verschillende fasen van het plan. Een verslag hiervan zal op deze site worden gepubliceerd.
[1] Opmerking: het is natuurlijk moeilijk exact te bepalen wat de reden van de overlijdens is: de gegevens moeten worden gecorreleerd. Sommige covidgolven vielen bijvoorbeeld samen met hittegolven. Toch verklaart de covidsterfte niet volledig de oversterfte.
[2] 2020 werd gekenmerkt door een hoge COVID-19-sterfte; Sciensano heeft er daarom op toegezien dat er rekening werd gehouden met deze "uitschieters" om het vertekenende effect ervan beter op te vangen.